اسباب ظاهرى و اسباب غیبى،

بیرون جهد: یعنی امکان پدید آمدن آتش است.

به بالا برنگر: یعنی به عالم الهی.

سنگ وآهن خود سبب آمد: البته سبب ظاهر را نباید انکار کرد، اما سببیّت این اسباب به اذن الهی است.

( 845) سنگ را که به آهن زدى آتش از آن تولید مى‏شود این اخگر بامر حق بیرون مى‏آید.( 846) آهن و سنگ ظلم و ستم را بهم مزن که اصطکاک اینها چون نزدیکى مرد و زن باعث زائیده شدن موجود دیگرى است.( 847) اگر چه سنگ و آهن سبب بیرون آمدن آتش هستند ولى تو به بالاتر از آنها نگاه کن.

این شعلهْ عاشق‌وار، گاه در سنگِ آتش‌زنه پنهان است و باید سنگ را بر آهن زد تا اگر فرمان حق باشد از سنگ به صورت جرقه‌ای درآید و در گرد خود همه چیز را شعله‌ور کند. آهن و سنگ می‏تواند آتش پدید آورند و آتش، هم سوزاننده است و هم گرمی ‏دهنده. اما تو آن آهن و سنگی را که ستم و سوزانندگی از آنها می‏زاید برهم مزن. البته سبب ظاهری در هر کار، این سنگ‌ها و آهن‌ها هستند و اگر به بالا و به عالم الهی نگاه کنی می‏بینی که این سبب‌ها توسط حضرت حق به صورت سبب در می‌آیند.

سبب: در لغت، ریسمان و عرفا چیزى که در وصول بمطلوب بدان توسل جویند، و در اصطلاح فقها، راه وصول بحکم است بشرط عدم تاثیر، و در تعبیرات حکما مرادف علت است.[1]

زلت: لغزش.

هان وهان زین چرخ سر گردان مدان: هشدار مولاناست که اگر اسباب این جهانی را به چرخ سرگردان( آسمان وکواکب) متعلق بدانی، مثل چرخ ، سرگردان خواهی ماند وبه حقیقت نخواهی رسید.

صفر: تهى و خالى، بی چیز.

مرخ: بید دشتی است که از آن نوعی آتش زنه می ساخته اند برای ایجاد جرقه وروشن کردن آتش.[2]

 ( 848) این سبب را آن سبب بالاتر پیش آورده سبب کى بخودى خود سبب شده است.( 849) آن سببهایى که رهبر انبیا هستند بالا دست سببهایى است که بنظر ما مى‏رسد.( 850) این سبب را سبب بالاتر کار کن و مؤثر مى‏سازد گاهى در مورد دیگر هم از کار باز مى‏دارد. ( 851) عقل ما مى‏تواند محرم این سببها بوده و آن را درک کند ولى با آن سببها فقط انبیا محرم هستند.( 852) این سبب را مى‏توان تشبیه بریسمانى نمود که از چاهى آب بوسیله آن کشیده مى‏شود.( 853) البته سبب بالا آمدن ریسمان گردش چرخ چاه است ولى ندیدن گرداننده چرخ نشانه کورى و لغزش بصر است. ( 854) تصور نکن که این همه ریسمانهاى اسباب در تمام جهان ناشى از گردش افلاک است.( 855) این تصور را نکن تا چون چرخ سر گردان نشده و از بى‏مغزى مثل چوب آتش زنه باندک اشاره‏اى آتش نگیرى.

محتوای این ابیات توجه و التفات است از اسباب ظاهرى به اسباب غیبى که نخستین از راه حس و یا عقل، ادراک مى‏شود و طریق ادراک دومین، کشف است و آنها صفات و اسماء حق و علم و قدرت او هستند که سلسله‏ى علل و اسباب بدانها منتهى مى‏گردد و در اسباب ظاهرى تصرف مى‏کنند بدان گونه که گاه اثر و نتیجه بر آنها مترتب مى‏شود و گاهى نیز آنها را بى‏کار مى‏کنند چنان که از تاثیر باز مى‏مانند.

در حقیقت، مولانا دوگونه سبب را مطرح می‏کند: یکی اسباب کارهای این جهانی و امور روزمرهْ ما و دیگری اسبابی که این اسباب را به حرکت درمی‏آورند و از اینها برترند. پیامبران و اولیا از طریق کشف با این سبب‌ها آشنایی دارند. آن سبب‌های عالی‌تر این سبب‌های دنیایی را گاه به کار وا می‏دارند و گاه عاطل و بیهوده می‏گذارند. عقل ما فقط این سبب‌های مادی و این جهانی را می‏شناسد و آن سبب‌ها عالی‌تر فقط با انبیا محرمند. اسباب این جهانی همانند ریسمانند، این ریسمان با فنون خاصی به درون چاه (این دنیا) می‏آید. آن‌چه ریسمان را پایین و بالا می‏برد چرخی است که بر بالای چاه نصب شده است. خود چرخ هم گرداننده‏ای دارد که اگر او را نبینی گمراهی.

سپس مولانا هشدار می‏دهد که اگر اسباب این جهانی را متعلق به چرخ سرگردان و فلک، آسمان و کواکب بدانی، مثل چرخ، سرگردان خواهی ماند و به حقیقت نخواهی رسید و مانند صفر بی‏چیز یا ناچیز خواهی بود. بنابراین سبب اصلی (پروردگار) را بشناس تا مانند چوب مرخ از درون نسوزی و نابود نشوی.